مزاج: همه ما تا حالا حداقل یک بار شنیدیم که یکی به ما گفته «فلان چیز گرمه به من نمی‌سازه» یا «فلان چیز سرده زیاد نخور دل درد می‌گیری» اما آیا واقعا می‌دانید سرد و گرم بودن مواد غذایی به چه معناست؟ آیا می‌دانید که توجه نکردن به سردی و گرمی  ممکن است، سلامتی ما را تهدید کند؟ آیا می‌دانید که توجه به مزاج و طبعتان شما را از بیماری‌های سخت دور می‌کند و حتی روی خلق‌وخوی شما هم تاثیر می‌گذارد؟ علم طبایع و مزاج‌ شناسی گنجینه‌ای از علم و تجربه است که مثل میراث فرهنگی از گذشتگان به ما رسیده و نسل به نسل بر آن افزوده شده است. علمی که اگر خرافاتی که با آن در هم آمیخته را از آن بزداییم مرهمی برای دردهای روزانه ما است. با دمینو همراه شوید تا بیشتر درباره حقیقت طبایع بدانید.

مزاج چیست؟

عنصرهای چهارگانه آب، باد، خاک و آتش به دلیل جایگاهی که در زندگی جوامع بشری داشتند، از روزگاران کهن در بین مردم از ارزش زیادی برخوردار بودند. یونانی‌ها معتقد بودند که جهان از این چهار عنصر تشکیل شده است. این چهار عنصر یکی از  اشتراکات بین اساطیر و باورهای ایرانیان هم بوده است. حضور این عنصرها در معماری و هنر دوران مختلف تاریخی در ایران و جهان به وضوح قابل رویت است. در باور ادیان و مذاهب گوناگون هم بدن انسان از این چهار عنصر تشکیل شده است. اما میزان این عناصر چهارگانه در بدن افراد مختلف متفاوت است. این تفاوت، بنیان اساسی تشکیل مزاج و علم مزاج شناسی است.

اعتقاد به علم مزاج یک باور خرافی نیست. سقراط، فیلسوف و حکیم یونانی، اولین نفری بود که موادغذایی و هر چیزی که قابل خوردن است را به چهار دسته گرم ، سرد ،  تر ، خشک تقسیم کرد. او معتقد بود انسان با حفظ تعادل میان این چهار دسته در بدنش می‌تواند سلامتی خود را تضمین کند. بعد از او طبیبان و فلاسفه دیگر یونانی مثل جالینوس نظریه او را کامل‌تر کردند. چند قرن بعد، بوعلی‌سینا، دانشمند بزرگ ایرانی، در کتابش قانون کلیه این نظریه‌ها را جمع‌آوری و تکمیل کرد. او در این کتاب درباره 9 مزاج صحبت کرده است. انسان‌هایی که مزاج مفرد گرم،سرد، خشک یا تر دارند و یا مزاج‌هایی مرکب از این 4 حالت و یا متعادل‌اند.
اما از گذشته‌های خیلی دور هم معتقد بودند که مزاج مفرد یا معتدل 100 درصدی وجود ندارد و در هر سن و شرایط روانی و محیطی متفاوتی یکی از انواع مرکب مزاج‌ها بر بدن غلبه می‌کند. در این جا هست که طب سنتی به عنوان یک طب مکمل به کمک ما می‌آید.

رابطه بین عناصر چهارگانه و مزاج انسان‌ها

همان طور که در بالا گفتیم در باور انسان‌های قدیم بدن آدمی از ترکیب عناصر چهارگانه تشکیل شده است. اما این به این معنا نیست که ما در بدنمان آتش روشن است. بگذارید قبل از روشن‌تر شدن موضوع یک مثال بزنیم. حتما تا به حال در مسابقات گوناگون دیده‌اید که از شرکت‌کنندگان می‌خواهند چشمشان را ببندند و با لمس یک شی ناشناس آن را حدس بزنند. چشمتان را ببندید و خودتان را به جای شرکت‌کننده بگذارید. اولین چیزهایی که در همان ابتدای لمس کردن شی ناشناس حس می‌کنید چه چیزهایی هستند؟ اول از همه احتمالا خیس یا خشک بودن یا به اصطلاح همان تری را حس می‌‌کنید و در مرحله دوم دمای آن برای حدس زدن به کمک شما می‌آید. یعنی شی ناشناس ‌، تر ، خشک و یا سرد و گرم است. ترکیب این چهار حالت ، عناصر چهارگانه را در طبیعت تشکیل می‌دهند.

مزاج صفراوی (Choleric)

طبع صفراوی‌ها گرم و خشک است و به اصطلاح به آن‌ها آتش می‌گویند. چون مثل آتش خشک‌اند و گرما و حرارت در بدنشان بالا است. صفرا ترشحات کبد است و وقتی این ترشحات با مصرف یک سری غذاها مثل غذاهای چرب و شیرین در بدن افزایش پیدا می‌کند، صفرا در بدن غلبه می‌کند.

بلغمی (Phlegmatic)

طبع این دسته سرد و تر است و به اصطلاح مثل آب هستند. بلغم مربوط به سیستم ایمنی بدن است. مصرف زیاد غذاهای سرد باعث غلبه این طبع در بدن می‌شود. در این حالت بدن بر علیه سیستم دفاعی خودش انقلاب می‌کند و دچار سستی و بی‌حالی می‌شویم.

دَمَوی (Sanguine)

دموی‌ها مثل اکسیژن در بدن هستند که کار انتقال غذا و خون را به اندام‌ها انجام می‌دهند. آن‌ها مثل هوا و باد، گرم و تر هستند. همان طور که باد توان انتقال اجسام سنگین را ندارد، پرخوری در بدن این افراد سریع‌تر نمود پیدا می‌کند و زودتر تاثیر می‌گیرند.

سودایی (Melancholic)

سودا همان رسوب خون است که در طبیعت ما آن را خاک می‌دانیم. سودا در طهال تولید می‌شود و چون رسوبی است سرد و خشک است. نمک دشمن سوداوی‌ها است. هرچند که هیچ‌ کس تمایلی به خوردن غذاهای مانده و بیات ندارد، اما بدن زودتر از سودایی‌ها نسبت به این غذاها واکنش نشان می‌دهد.

چطور مزاج خودم را پیدا کنم؟

ما برای زنده بودن نیازمند یک سری واکنش‌های شیمیایی در بدن خود هستیم. از طریق بینی نفس می‌کشیم و هوا را وارد بدن خود می‌کنیم. بدن به بخشی از این هوا نیاز دارد و مازاد آن را از راهی دیگر خارج می‌کند. از طریق دهان خود غذا می‌خوریم و طی یک سری مراحل اضافات آن را از بدن خارج می‌کنیم. تمام این مراحل نیاز به یک سری واکنش‌های شیمیایی دارد. همان طور که از کتاب‌های شیمی دوران مدرسه به یاد داریم این واکنش‌های شیمیایی در بدن تولید گرما می‌کند. هر چقدر این واکنش‌ها سریع‌تر در بدن انجام شود، حرارت بیشتری تولید می‌کند. اندازه‌گیری میزان این حرارت توسط غده تیروئید انجام می‌شود. همین حرارت است که با نام متابولیسم بازال در طب سنتی شناخته می‌شود.

حالا اگر حرارت تولید شده از این واکنش‌های شیمیایی در بدن فردی بالا باشد، گفته می‌شود این فرد گرم و اگر پایین باشد فرد سرد است. تشخیص رطوبت هم بر اساس میزان زیاد بودن آب و کانی‌ها در سلول‌های افراد سنجیده می‌شود. می‌دانیم که هنوز هم مطمئن نیستید که بدن شما در کدام حالت قرار دارد. متخصصان طب سنتی معتقدند واکنش‌های بدن افراد در برابر عوامل محیطی نوع مزاج افراد را به خوبی مشخص می‌کند. این واکنش‌ها شامل مقاومت در برابر بیماری‌ها، آلرژی‌ها و انواع واکنش‌های بدن در پاسخ به محرک‌های محیطی است. اگر یادتان باشد در بالاتر اشاره کردیم که هر چهار عنصر و طبع در بدن ما به طور مساوی وجود دارد. پزشکان طب سنتی این چهار عنصر را به این شکل توصیف می‌کنند:

اگر خون انسانی را در یک شیشه بریزیم و مدتی صبر کنیم. خون به محلولی چند بخشی تقسیم می‌شود. کف خون که در رو قرار می‌گیرد، همان صفرا است. بخش قرمز خون دم است و بلغم در زیر آن قرار گرفته است. رسوب‌های ته ظرف هم همان سودا است. فکر می‌کنم کم کم دارید به شناخت بیش‌تری از عملکرد بدن در طب سنتی می‌رسید. به هم خوردن تعادل این 4 عنصر در بدن که به آن‌ها در طب سنتی خلط گفته می‌شود، عامل بروز بیماری‌ها در بدن است.

نشانه‌های غلبه دم در بدن:

دموی‌ها مثل بادند که به همه جا می‌رود و برایش بزرگ و کوچک ندارد. دموی‌ها خوش صحبت و خوش‌مشربند وروابط عمومی بالایی دارند. دست این افراد معمولا گرم و مرطوب است. پوست نرم و رنگ پریده دارند. این افراد معمولا بیش از دیگران دچار خونریزی لثه و دهان می‌شوند. از دیگر ویژگی‌های این دسته آن است که کم عصبانی می‌شوند ولی عصبانیتشان سوزاننده است. معمولا فراموشکارند و بسیار مستعد خون دماغ هستند.

نشانه‌های غلبه صفرا در بدن:

صفرا در مزاج با آتش برابری می‌کند. صفرا همان کف زرد و تلخ مزه روی خون است که مثل آتش گرم و خشک است. صفرا در اثر مصرف زیاد غذاهای پرادویه و تند، چرب و شیرین در بدن غلبه می‌کند. حضور صفرا در بدن برای قلب و هر عضو دیگری که به خون رقیق شده نیاز دارد، ضروری است، اما ازدیاد آن در بدن باعث بیماری می‌شود که در پزشکی مدرن به آن بالا رفتن کلسترول می‌گویند. افزایش صفرا باعث سوختن چربی‌های بدن و لاغر شدن بدن می‌شود. صفراوی‌ها معمولا استخوان‌بندی درشت و مفاصل برجسته‌ای دارند و در صورتی که چاق شوند، معمولا بازو، سینه و شکم آن‌ها چاق و تپل می‌شوند. صفراوی‌ها معمولا احساس داغی و عطش می‌کنند و معمولا تلخی دهانشان زیاد است. زردآب از دیگر نشانه‌هایی است که صفراوی‌ها بسیار تجربه می‌کنند.

نشانه‌های غلبه سودا در بدن:

در بین 4 طبع مرکب سودا از همه سنگین‌تر است. این خلط در نتیجه واکنش‌های خلط‌های دیگر تولید می‌شود و در واقع رسوب‌های خون است. وجود این خلط در بدن برای تغذیه برخی اندام‌ها مثل استخوان بسیار ضروری است اما ازدیاد آن در بدن بیماری‌ها را زیاد می‌کند. زیاد شدن این خلط باعث بیماری‌های اعصاب و روان مثل تیک‌های عصبی، وسواس‌های فکری و کم‌خوابی می‌شود. این افراد نمی‌توانند خواب عمیق را تجربه کنند به همین دلیل مدام احساس خستگی می‌کنند. در موارد شدید ممکن است غلبه سودا باعث شب ادراری شود. از دیگر علائم سوداوی‌ها: داشتن اشتهای کاذب و ریزه‌خواری و در عین حال بدن لاغر و پوست خشک. این افراد عموما درونگرا هستند و غذاهای سرد آن‌ها را دچار غم می‌کند.

نشانه‌های غلبه بلغم در بدن:

همان طور که گفتیم غلبه بلغم غلبه رطوبت و سردی در بدن است. اولین علامت افزایش رطوبت در بدن افزایش حجم و به دنبال آن چاقی و پف بدن است. این چاقی بیشتر در شکم و اندام تحتانی نمود پیدا می‌کند و باعث گلابی شدن بدن می‌شود. این به این معنا نیست که فرد بسیار چاق و فربه می‌شوند. ممکن است شما لاغر باشید اما کمی شکم داشته باشید یا احساس کنید اندام تحتانی شما در حال بزرگ شدن است. غلبه بلغم باعث سفید شدن زبان و سرد شدن اندام‌های بدن می‌شود. از دیگر علائمی که نمود غلبه بلغم در بدن است: ترش کردن مداوم، پف کردن چشم و دست و پا، سستی و ضعف و احساس خستگی و کسل بودن مداوم است. معمولا ابتلا به دردهای مفصلی و بیماری‌های مثل پارکینسون در این افراد بیشتر است.

توضیح بازه سنی برای غلبه هر کدام از طبایع در بدن، به این معنی نیست که ممکن نیست یکی از این حالت‌ها در سنین دیگر به وجود آید. تغییر سبک زندگی، افزایش آلودگی‌های محیطی، افزایش بیماری های عصبی و استرس و هم چنین سو تغذیه ناشی از عادات غذایی نادرست سبب شده تا ما شاهد غلبه یکی از این خلط‌ها در هر سنی باشیم. زندگی ماشینی امروز حتی کار را از این هم سخت‌تر کرده، و حتی در افراد اختلاط طبایع و غلبه ترکیبی آن‌ها را هم شاهد هستیم. به همین خاطر است که با مطالعه متن بالا احتمالا حالت‌های مشترک در بین خلط‌های مختلف را درون خود مشاهده کرده‌اید. اما در نهایت برای آن که بتوانید تشخیص دهید که شما در کدام دسته آب، خاک، باد و آتش قرار می‌گیرید، کمی کار را برایتان آسان کرده‌ایم.

اول: برای تشخیص سرد و گرم بودن بدنتان ببینید شما یک گرمادوست هستید یا یک سرما دوست؟ آفتاب داغ تابستان برایتان لذت بخش‌تر است یا خنکای زمستان؟

دوم: شما بدن پر و پوست نرمی دارید یا لاغرید و پست خشک و ترک خورده دارید؟

فکر می‌کنیم حالا تشخیص مزاج برایتان کار راحتی شده باشد. لاغرها معمولا خشک و گرم یا خشک و سردند و برای افراد پر معمولا تر وگرم یا تر و سردند. شاید شما هیچ کدام از این حالت‌ها را به صورت شایع نداشته باشید. در این حالت باید به شما تبریک بگوییم که بدن شما در حالت تعادل قرار دارد و نیازی به نگرانی ندارید. اما همچنان باید برای حفظ این تعادل تلاش کنید. شناخت طبع‌ها به شما کمک می‌کند بدن خود را بهتر بشناسید، در انتخاب غذاها و حتی میان وعده‌هایتان دقت بیش‌تری داشته باشید. این شناخت دقیقا مانند ارتباطی است که با یک دوست برقرار می‌کنید. هر چقدر از رابطه شما با دوستتان می‌گذرد و شما در شناخت بیشتر او تلاش می‌کنید، این حس خوب را به دوستتان هم منتقل می‌کنید. شناخت بیشتر کمک می‌کند تا شما بهتر بفهمید چطور باید با دوستتان رفتار کنید تا رابطه‌تان قوی‌تر شود. این رفتار مناسب سبب واکنش خوب از طرف دوست شما می‌شود. این همان رابطه‌ای است که باید با بدن خودتان برقرار کنید. بدنتان را بشناسید. روابطتان را با خودتان بهبود دهید. ما مطمئن هستیم از نتیجه شگفت زده خواهید شد.